واژه هوش یکی از پر استفاده‌ترین واژه‌ها در زندگی افراد است همه می‌دانند هوش چیست اما تعریف دقیقی از آن ندارند حتی بیشتر افراد هوش را با عقل انسان اشتباه می‌گیرند. هوش مجموعه‌ای از استعدادها است که حافظه، دقت، تمرکز، یادگیری، درک، سرعت پردازش و استدلال در آن دخیل هستند. در واقع هوش، فرآیندی ذهنی و دربرگیرنده‌ی ظرفیت منطقی، درک خودآگاهی، یادگیری، مهارت حل مسئله، برنامه‌ریزی، خلاقیت، دانش فردی، زبان و… است. نکته قابل ذکر در مورد هوش این است که هوش در همه مردم یکسان و به یک اندازه نیست چیزهای گوناگونی مانند عوامل فیزیولوژیکی، وراثت، یادگیری، شرایط خانوادگی، شرایط محیطی – اجتماعی و عوامل فردی در میزان هوش نقش دارند.
هوش جزء توانایی‌ها و استعدادهایی است که با پرورش و تمرین می‌توان آن را ارتقاء داد و هر چه این تمرین‌ها و آموزش‌ها از کودکی باشد هوش و آنچه که به عنوان هوش شناخته می‌شود راحت تر ارتقاء پیدا می‌کند. از آن جایی که تمرین و آموزش در کودکان معمولاً به صورت سرگرمی و بازی است پرورش هوش نیز در کودکان با بازی انجام می‌شود. در این مقاله نیز قصد داریم رابطه بازی و پرورش هوش کودک را مورد بررسی قرار دهیم.
قبل از هر چیزی لازم است بگوییم که هوش انواع مختلفی دارد بسیاری از متخصصان علوم روان شناختی ۱۰ نوع هوش مختلف در انسان شناسایی کرده‌اند. این ۱۰ نوع عبارتند از: هوش کلامی – هوش منطقی – هوش دیداری – هوش موسیقایی – هوش جنبشی – هوش درون فردی – هوش اجتماعی – هوش طبیعت گرایی – هوش اخلاقی و هوش هستی گرایی یا وجودی
رابطه بازی با هوش اجتماعی کودک
در مورد کودکان تمامی این ۱۰ نوع هوش به کمک بازی کردن قابلیت پرورش دارند. اما در نکته مهم این است که چون بازی‌های کودکان به صورت دسته جمعی و گروهی انجام می‌شود بازی در هوش اجتماعی کودک تأثیر زیادی دارد. هوش اجتماعی یکی از مهمترین هوش‌هایی است که باید در کودک تقویت شوند این هوش بیشتر به صورت یک مهارت بود و محققان معتقدند که بهترین روش برای پرورش و ارتقاء هوش اجتماعی کودک، بازی کردن است. بازی‌های دسته جمعی انواع مختلفی دارند که برخی از انواع تأثیر گذار آن‌ها بر پرورش هوش کودک عبارتند از :
بازی‌های کلامی: بیست سؤالی، پانتومیم ، اسم فامیل بازی
بازی‌های حرکتی: هفت سنگ، یه قل دو قل، لی لی
بازی‌های ورزشی پرتاب حلقه‌ی تیمی، گلف، بولینگ، فوتبال
بازی‌های نقش آفرینی: بازی با عروسک‌های نمایشی، خاله بازی، بازی با لگو‌های شخصیت‌های قهرمانان
بازی‌های دورهمی: انواع بازی همکاری مشترک و بازی‌های کارتی
حال که با هوش اجتماعی آشنا شدید ادامه مقاله را به صورت دقیق‌تر به بررسی بازی‌ها و تأثیرشان بر هوش کودک را بررسی می‌کنیم.
در بالا گفتیم که بازی ها انواع مختلفی دارند اما تمامی بازی‌ها بر هوش کودک اثر زیاد ندارد، روانشناسان معتقدند که بازی برای اینکه به پرورش هوش کودک کمک کند باید معیارها و ویژگی‌هایی داشته باشد که این معیارها عبارتند از:
- بازی باید دارای هدف در خود باشد.
- بازی باید به صورت اختیاری و به دور از اجبار توسط کودک انجام شود.
- بازی باید برای کودک سرگرم کننده، دلپذیر و خوشایند باشد.
- بازی نباید ترتیب و سازمانی داشته باشد.
- بازی نباید برای کودک دارای کشاکش و پرخاش باشد.
رابطه هوش کودک با بازی
رابطه هوش و بازی کودک یک رابطه دو طرفه است یعنی همانطور که بازی در پرورش هوش کودک تأثیرگذار است، ضریب هوشی کودک نیز بر نوع بازی و انتخاب آن اثر گذار است.
هوش می‌تواند بر نحوه بازی و نوع آن، انتخاب اسباب بازی و استفاده از آن تأثیر بگذارد. بگذارید با چند مثال بیشتر بررسی کنیم. کودکان در نحوه برخورد با بازی‌ها به دو گروه کم هوش و باهوش تقسیم بندی می‌شوند علاوه بر بازی لازم است در اینجا به انتخاب اسباب‌بازی و خرید آن نیز اشاره‌ای داشته باشیم. کودکان با بهره هوشی بالاتر سعی می‌کنند وسایل و اسباب بازی‌هایی را انتخاب کنند که بتوانند با آن‌ها به ابتکار و ابداع دست بزنند و قوای ذهنی خود را به کار گیرند. کودکان با هوش بالاتر مدت کمتری به یک بازی مشغول می‌شوند و یا از یک اسباب بازی در یک بازه زمانی کمتر استفاده می‌کنند، زیرا خواهان تنوع هستند و از تنوع لذت می‌برند. این موضوع را با علاقه بالای کودک به یکی از اسباب بازی‌های خود اشتباه نگیرید. هر چه سن این کودکان با هوش بالاتر می‌رود این کودکان علاقه خود را به بازی‌های جسمی و ذهنی به صورت توأم بیشتر نشان می‌دهند. یکی از مثال‌های بارز بازی و انتخاب بازی در کودکان باهوش جمع آوری اشیای سری است، داشتن کلکسیون برای کودک باهوش جذاب و لذت بخش‌تر از دیگر بازی‌ها است.
البته این مطلب راجع به کودکانی است که از لحاظ بهره هوشی در یک محدوده نرمال رو به بالا هستند. برای کودکانی که ضریب هوشی بسیار بالا دارند و جزء کودکان تیز هوش به حساب می‌آیند موضوع کمی متفاوت‌تر می‌شود. به طور کلی کودکانی که از لحاظ بهره هوشی در محدود نرمال قرار نمی‌گیرند و به صورت تیز هوش و کند ذهن در می‌آیند، این کودکان بیشتر به بازی‌های انفرادی روی می‌آورند. زیرا این افراد در گروه به خوبی نمی‌توانند بازی کنند و در بازی گروهی موفق نیستند. کودکان تیزهوش، به علت توانایی زیاد، و کودکان کم هوش، به سبب توانایی کم، معمولاً به خاطر اینکه بازی خوبی ارائه نمی‌دهند، در گروه پذیرفته نمی‌شوند.
در مواجه با اسباب بازی نیز هر دو این کودکان اسباب بازی را تخریب می‌کنند. بگذارید با یک مثال بیشتر توضیح دهم اگر یک ماشین اسباب بازی در اختیار کودک عقب مانده گذاشته شود، ممکن است آن را به اطراف بکوبد یا آن را متلاشی کند، ولی کودک تیز هوش سعی می‌کند تا از مکانیسم و نحوه کار آن سر در بیاورد و به قول خودش آن را رمز گشایی کند و حتی ممکن است برای بررسی کنجکاوانه ماشین اسباب بازی را باز کند تا از محتویات و مکانیسم اش اطلاعات کسب کند. هر دو این کارها سبب تخریب و از بین رفتن آن اسباب بازی می‌شود.
رابطه اسباب بازی با پرورش هوش کودک
بازی ها همانطور که می‌توانند هوش کودک را نشان دهند همانطور هم می‌توانند آن را پرورش دهند و سبب تقویت آن شوند. اسباب بازی‌ها هم مانند هر بازی دیگری می‌توانند این ویژگی را داشته باشند. در صورتی که اسباب بازی‌های کودکان با توجه و بر اساس مبانی روان‌شناسی و اهداف پرورش هوش انتخاب شوند در زندگی و رشد روحی جسمی و ذهنی کودکان اثرگذار خواهند بود. اسباب بازی‌ها خود انواع مختلفی دارند اما اسباب بازی‌هایی که حرکت دارند، موزیک پخش می‌کنند و یا دارای یک حرکت خاص شبیه به آژیر و کنترل هستند، هم برای بازی کودک جذاب‌تر هستند و هم از لحاظ حسی و جنبشی بیشتر توانایی‌هایی کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهند. برخی از این اسباب بازی‌ها طوری طراحی شده‌اند که بیشتر بتوانند فکر و ذهن کودک را تحت تأثیر قرار دهند، اسباب بازی‌های فکری بیشتر در این گروه قرار می‌گیرند و مانند ورزشی به پرورش هوش کودک کمک می‌کنند. اما برخی از اسباب بازی‌ها بر فعالیت‌های بدنی و تقویت عضلات و ماهیچه‌های کودک تمرکز دارند، همین اسباب بازی‌ها هم به علت اینکه نیاز به دقت و توجه برای انجام بازی دارند در پرورش هوش کودک اثرگذارند اما نه به اندازه بازی‌های فکری.
برخی از اسباب بازی‌ها هستند که بر عصب و هماهنگی عصب و عضلات کودکان تأکید دارند این بازی‌ها به علت اینکه به دقت و تمرکز بالا برای انجام نیاز دارند به پرورش هوش کمک می‌کنند. از جمله این بازی‌ها می‌توانیم به بازی‌های جور کردنی، بازی‌های مهره‌ای و صفحه‌های منفذ دار اشاره کنیم.
اسباب بازی‌هایی چون لگوها و بلوک‌های ساختمانی و پازل‌ها درست است که جزء اسباب بازی‌های فکری طبقه بندی می‌شوند اما چون نیاز به توجه و تفکیک دارند به پرورش قوای تشخیصی کودک کمک می‌کنند.
برخی از اسباب بازی‌ها مانند خمیربازی و شن‌بازی بر قدرت ترسیمی و تصویری کودک تمرکز دارند. این بازی‌ها موجب تحرکات جنبشی کودک می‌شود و توجه وکاوش کودک را بر می‌انگیزاند.
با این همه مثال از اسباب بازی‌ها و تمرکزی که بر هر یک از قوا و استعداد‌های کودک دارند، لازم است تأکید کنم که همه این بازی‌ها و اسباب بازی‌ها به صورت مستقیم و به صورت غیر مستقیم بر ارتقاء و پرورش هوش کودک اثر گذارند و به بهبود این روند کمک می‌کنند.
نقش والدین در رابطه بازی و پرورش هوش کودک
تا به اینجای مقاله راجع به اهمیت بازی و تأثیری که بر هوش کودک دارد صحبت کردیم اما در اینجا لازم می‌دانیم نقش والدین را نیز در این بازی‌ها مطرح کنیم. با توجه به اینکه بازی‌ها و اسباب بازی‌ها زیر نظر والدین و با توجه به سلیقه و استعداد کودک انتخاب و خریداری می‌شوند لازم است تأکید کنم که: والدین حتماً به بازی کودکان خود اهمیت دهند و بازی‌ها و اسباب بازی‌ها را بر اساس رده سنی کودک انتخاب و خریداری کنند. والدین بهتر است در بازی کودکان دخالتی نداشته باشند اما زمان‌هایی از وقت روز خود را به بازی با کودکان اختصاص دهند. از بازی برای تنبیه و امر و نهی کردن به کودک استفاده نکنند.
و در آخر بازی سبب پرورش هوش کودک می‌شود که با روحیات کودک سازگار باشد و برای آن لذت بخش باشد، پس بهتر است والدین حتماً به این نکته دقت داشته باشند.
