در مطالب قبلی عنوان کردیم که کتاب‌هایی که برای کودکان خریداری می شوند بهتر است با محتوای تصویری همراه باشد. در دنیای کتاب‌های کودک اصطلاحی وجود دارد به نام کتاب‌های تصویری که در این مقاله قصد داریم بررسی کنیم که کتاب تصویری چیست؟ و چه کاربردی دارد.
در ابتدا بگذارید تعریفی ساده از کتاب تصویری داشته باشیم، کتاب تصویری کتابی است که به کمک یک رشته تصویر‌های زیاد همراه با متنی کما بیش اندک یا بدون متن، اطلاعاتی را منتقل کرده یا داستانی را بازگو می‌کند. اهمیت تصاویر درکتاب‌های تصویری به اندازه متن و گاهی بیشتر از متن است. حتی برخی از کتاب‌های تصویری فاقد متن هستند و اثرگذاری شان به اندازه یک کتاب دارای متن است.
کتاب‌های تصویری بیشتر برای کودکان زیر ۷ سال مناسب است زیرا این بچه ها توان خواندن ندارند و کتاب می‌تواند نوعی اشتیاق مطالعه مستقل از والدین را به کودک بدهد.
از دیگر مزیت‌ها و اهمیت‌های کتاب‌های تصویری می‌توانیم به این نکته اشاره کنیم که کتاب تصویری تخیل کودک را تقویت می‌کند. زمانی که کودک کتاب تصویری را با والدین خود مطالعه می‌کند و داستان آن را می‌شنود خود می‌تواند برگردد و از ابتدا داستانی جدید با همان تصاویر خلق کند. این کار و تمرین تخیل کودک را تقویت کرده و هوش و حافظه کودک را به کار می‌گیرد. حتی اگر کودک همان داستانی را که والدین برایش خوانده است را با تصاویر مجدد بازگو کند (یعنی داستان جدیدی نسازد) این کتاب سبب می‌شود حافظه و ذهن کودک تقویت شود.
یکی دیگر از مزیت‌های استفاده از کتاب تصویری برای کودکان این است که تصاویر به یادگیری اشکال هندسی کمک می‌کنند و کودکان می‌توانند از بچگی خطوط و اشکال را از یکدیگر تشخیص دهند.
استفاده از تصاویر و اشکال نه تنها برای کودکان زیر ۷ سال جذاب و مفید است حتی برای کودکانی که به مدرسه می‌روند نیز جذاب و مفید است. برای کودکان زیر ۷ سال بیشتر کتاب‌های داستانی و قصه ها را تصویری تألیف می‌کردند اما برای کودکان بالای ۷ سال حتی کتاب‌های غیر داستانی و حتی مدرسه را تصویری تهیه می‌کنند. زیرا این تصاویر به یادگیری و فهم بیشتر مسائل علمی کمک می‌کنند.
تاریخچه کتاب تصویری کودک
کتاب های تصویری اولین بار در اروپا و در کشور انگلستان ابداع شدند و فردی به نام راندولف کالدکات تصاویری خلق کرد که در کتاب‌های کودکان استفاده شد. او به عنوان اولین تصویرگر کتاب کودک شناخته می‌شود. این کار آن قدر برای کودکان جذاب و مورد توجه بود که کم کم تصویرگران دیگری پا به این عرصه گذاشتند و از تصاویر در تألیف کتاب کودک استفاده کردند از معروف‌ترین این افراد می توانیم به لین اسمیت اشاره کنیم. این شخص برای جلب نظر کودکان و استفاده از تصاویر در خلق آثار ابتدا کار خود را با مجلات آغاز کرد و سپس به استفاده از تصاویر در کتاب پرداخت.
جرالد مک‌درموت و پیتر سیس دو فیلم ساز با تجربه بودند و با توجه به تجربه ای که در زمینه فیلم داشتند توانستند طراحی و تصویرگری‌های بی نظیری در کتاب تصویری کودک داشته باشند و آثار ماندگار خلق کنند. یکی دیگر از افراد شاخص این حوزه گریس ون آلزبرگ بود. این شخص سال‌های سال در زمینه های هنری، پیکره تراشی و مجسمه سازی فعالیت می‌کرد و با استفاده از مهارت و تجربه خود در حوزه هنر توانست در تصویرگری کتاب کودک فردی تأثیر گذار و موفق باشد.
در ایران نیز کتاب های تصویری کودکان (به شکل امروزی) مانند بسیاری از هنر‌های دیگر پدیده ای وارداتی به حساب می آیند. این هنر نیز مانند دیگر هنر‌های دوران پهلوی از اروپا و دنیای غرب وارد ایران شدند. مبدأ کتاب‌های تصویری کودک در ایران را دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی دانسته اند. اما هنر تصویرگری کتاب کودک در این دوران خیلی امری متداول به حساب نمی‌آمد زیرا نشر آثار کودک در این دوران نوپا بود و خیلی زیر ساخت‌های لازم برای پیشرفت نداشت. با گسترش و نشر آثار کودک و روی آوردن فرهنگ و افکار جامعه به مطالعه کودک، کم کم این کتاب‌ها بیشتر جای خود را در انتشاراتی ها باز کردند و کتاب فروشی‌ها و کتابخانه‌ها بیشتر از این آثار در قفسه‌های خود استفاده کردند و کم کم این کتاب‌ها مورد استقبال قرار گرفتند و تصویرگری کتاب کودک نیز به عنوانی هنر نو جا افتاد.
برای گسترش کتاب تصویری کودک در ایران چند عامل را در نظر می‌گیرند، یکی افزایش فرهنگ و گرایش جامعه به مطالعه کتاب کودک و یکی پیشرفت صنعت چاپ در ایران و ورود دستگاه‌های پیشرفته چاپ و لیتوگرافی در تکثیر و انتشار کتاب کودک. پیشرفت در صنعت چاپ سبب شد تا کیفیت چاپ در کتاب‌های تصویری افزایش پیدا کنند و کتاب‌های تصویری کودک با کیفیت و زیبایی بیشتری به دست کودکان برسند. این کیفیت و زیبایی اشتیاق کودکان را برای خرید کتاب‌های تصویری بیشتر کرد و این کتاب‌ها بیشتر مورد توجه افراد جامعه قرار گرفت.
عامل بعدی گسترش کتاب کودک در ایران را تربیت دانش آموختگان هنر‌های تجسمی می‌دانند. در این زمان در دانشگاه ها جوانانی را برای هنر‌های تجسمی پرورش دادند که نقاشی و تصویرگری کتاب از تخصص‌هایی بود که به آن ها آموزش داده می‌شد.
از دیگر عوامل گسترش این حوزه می‌توان به ارتباط با جهان غرب و دسترسی به دانشگاه‌ها، گالری‌ها و آثار فاخر کتاب‌های غربی اشاره کرد. انتشارات فرانکلین در این زمان اولین انتشاراتی تألیف کتاب تصویری کودک شناخته می‌شود که به طور رسمی به استخدام تصویرگران این حوزه پرداخت.
کتاب تصویری همراه متن بهتر است با کتاب تصویری بدون متن؟
پژوهشگران و متخصصان این حوزه معتقدند که کتاب‌های تصویری و کتاب‌های مصور، زمانی یک اثر فاخر و ماندگار هستند که بتواند به بهترین شکل بین تصویر و متن در کتاب ارتباط برقرار کنند. حتی برخی از متخصصین معتقدند که رابطه بین این دو گونه رابطه بین دو متن است، متن کلامی و متن بصری. رابطه این دو باید بسیار پیچیده و ظریف باشد تا کتابی تأثیر گذار، جذاب و متناسب برای کودک خلق شود که این کار ساده‌ای نیست. به همین دلیل تصویرگری کتاب کودک نیاز به تخصص و تجربه بالایی دارد.
برخی از پژوهشگران حوزه هنر این مقایسه را از پایه اشتباه دانسته اند زیرا معتقدند متن از تصویر جدا نیست. طبق تحقیقات انجام شده متوجه شدند در کودکانی که برای آن‌ها کتاب‌هایی با متن و تصویر توأم استفاده می‌شود (یعنی والدین برایشان کتاب را می‌خوانند و خودشان تصاویر را می‌بینند) بیشترین میزان اثر گذاری کتاب مشاهده شده و انتقال مفاهیم کتاب به کودک در بیشترین میزان خود است. چنین پژوهش‌هایی اطلاعات زیادی درباره‌ی تنوع استفاده توأم کلمات و تصاویر در ساختن تأثیر کلی قصه و داستان کتاب به ما می‌دهد.
ویژگی‌های یک کتاب تصویری موفق
در قسمت‌های مختلف این مقاله اشاره کردیم که تصویرگری کتاب کودکان کار ساده ای نیست و نیاز به دانش و تجربه فراوان دارد حال در این قسمت می‌خواهیم ویژگی‌های یک کتاب تصویری موفق را مورد بررسی قرار دهیم.
- در طراحی تصاویر باید زیبایی و جذابیت تصویر برای کودک اولویت باشد اما داشتن محتوا و موضوع در تصویر نیز نباید فراموش شود.
- تصاویر باید متناسب با سن کودک طراحی شوند و از همه مهمتر در فهم متن داستان به او کمک کند.
- در تصاویر کتاب نباید از شخصیت‌های کارتونی معروف و اشخاص معرف و شناس کودکان استفاده کرد.
- تصاویر باید ساده و به دور از هرگونه پیچیدگی باشند زیرا این تصاویر برای کودکان با سن پایین هستند.
- تصویرگر کتاب باید با نویسنده، متن کتاب و سبک آن‌ها آشنا باشد تا تصویری متناسب با کتاب طراحی کند.
- گاهی تصاویر می‌توانند فراتر از متن عمل کرده و بخشی از داستان را که در متن بیان نشده را تعریف کنند.
- خلاقانه بودن تصاویر و جاری بودن تخیل در آن هم یک ویژگی مهم در کتاب‌های تصویری می‌باشد.
- یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب‌های تصویری این است که در صفحه آرایی کتاب، فاصله ی بین تصاویر و متن کتاب رعایت شده باشد و تصاویر و متن به هم چسبیده یا روی هم نباشند.
- فونت کتاب باید خوانا و دارای اندازه‌ی مناسب باشد که این موضوع برای کودکانی که به تازگی خواندن را شروع کرده‌اند اهمیت زیادی دارد. هرچه فونت کتاب بزرگ‌تر باشد، کودکان راحت‌تر می‌توانند آن را بخوانند و از کتاب خسته نمی‌شوند.
- طرح روی جلد کتاب کودک نکته‌ای است که نباید فراموش شود، طرح روی جلد باید هنرمندانه و جذاب باشد و خواننده را به خواندن داستان تشویق کند. همچنین شناسنامه و قیمت کتاب باید روی جلد درج شده باشند.
- نکات امنیتی نیز در تألیف کتاب کودک باید رعایت شود. از آن جایی که کودکان، کتاب‌های مورد علاقه‌ی خود را بارها ورق می‌زنند، مهم است که جنس کاغذ و صحافی کتاب با دوام بوده و دارای لبه‌های تیز و برنده نباشند. کتاب مناسب برای نوزادان و کودکان نوپا، کتاب‌هایی از جنس مقواهای ضخیم با لبه‌های گرد هستند که به کودکان آسیب نمی‌رساند.